6.1 รูปแบบและระบบการศึกษา

การจัดการศึกษาของไทยมีวิวัฒนาการมาโดยตลอด นับตั้งแต่สมัยโบราณเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน พัฒนาการดังกล่าวมาจากปัจจัยทั้งภายในและภายนอกประเทศ เป็นส่วนสำคัญในการขับเคลื่อน ทำให้สังคมมีการเปลี่ยนแปลง หากเรามามองในส่วนของปัจจัยภายในนั้นเกิดจากความต้องการพัฒนาสังคมให้มีความเจริญและทันสมัย ส่วนปัจจัยภายนอกเกิดจากกระแสความเปลี่ยนแปลงของสังคมโลกไม่ว่าจะเป็นด้านเศรษฐกิจ สังคม รวมไปถึงการเมือง ตลอดจนกระแสความเจริญเติบโตทางเทคโนโลยี ในเกือบทุกแขนง ทำให้ประเทศไทยต้องปรับตัวให้ทันสมัย เพื่อความอยู่รอดและประเทศได้เกิดการพัฒนาให้ทัดเทียมกับนานาประเทศ ด้วยเหตุผลที่กล่าวมาทำให้การจัดการศึกษาของไทยมีวิวัฒนาการเรื่อยมา ซึ่งเป็นปัจจัยที่ช่วยเสริมความเจริญก้าวหน้าทั้งทางด้านสังคม เศรษฐกิจและการเมืองของชาติให้มั่นคงและเจริญก้าวหน้า นอกจากนี้การจัดการศึกษาของประเทศไทย ยังกำหนดการเรียนรู้ตลอดชีวิต เป็นเป้าหมายระดับชาติ

จากใจความพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติฉบับ พ.ศ.2542 ในมาตราที่ 4 ได้ให้ความหมายของการศึกษาไว้ "การศึกษา" หมายความว่า กระบวนการเรียนรู้เพื่อความเจริญงอกงาม ของบุคคลและสังคมโดยการถ่ายทอดความรู้ การฝึก การอบรม การสืบสานทางวัฒนธรรม การสร้างสรรค์จรรโลงความก้าวหน้าทางวิชาการ การสร้างองค์ความรู้อันเกิดจากการจัดสภาพแวดล้อม สังคม การเรียนรู้และปัจจัยเกื้อหนุนให้บุคคลเรียนรู้อย่างต่อเนื่องตลอดชีวิต นอกจากนี้ในมาตราที่ 15 ยังได้ให้ความหมายของการจัดการศึกษาทั้ง 3 รูปแบบไว้ว่า มาตรา15 การจัดการศึกษามีสามรูปแบบ คือ การศึกษาในระบบ การศึกษานอกระบบ และการศึกษาตามอัธยาศัย (1) การศึกษาในระบบ เป็นการศึกษาที่กำหนดจุดมุ่งหมาย วิธีการศึกษา หลักสูตร ระยะเวลาของการศึกษา การวัดและประเมินผล ซึ่งเป็นเงื่อนไขของการสำเร็จการศึกษาที่แน่นอน (2) การศึกษานอกระบบ เป็นการศึกษาที่มีความยืดหยุ่นในการกำหนดจุดมุ่งหมาย รูปแบบ วิธีการจัดการศึกษา ระยะเวลาของการศึกษา การวัดและประเมินผล ซึ่งเป็นเงื่อนไขสำคัญของการสำเร็จการศึกษา โดยเนื้อหาและหลักสูตรจะต้องมีความเหมาะสมสอดคล้องกับสภาพปัญหาและความต้องการของบุคคลแต่ละกลุ่ม (3) การศึกษาตามอัธยาศัย เป็นการศึกษาที่ให้ผู้เรียนได้เรียนรู้ด้วยตนเอง ตามความสนใจ ศักยภาพ ความพร้อม และโอกาส โดยศึกษาจากบุคคล ประสบการณ์ สังคม สภาพแวดล้อม สื่อ หรือแหล่งความรู้อื่น ๆ สถานศึกษาอาจจัดการศึกษาในรูปแบบใดรูปแบบหนึ่งหรือทั้งสามรูปแบบก็ได้ ให้มีการเทียบโอนผลการเรียนที่ผู้เรียนสะสมไว้ในระหว่างรูปแบบเดียวกัน หรือต่างรูปแบบได้ ไม่ว่าจะเป็นผลการเรียนจากสถานศึกษาเดียวกันหรือไม่ก็ตาม รวมทั้งจากการเรียนรู้นอกระบบ ตามอัธยาศัย การฝึกอาชีพ หรือจากประสบการณ์การทำงาน

และจากการที่มีพระราชบัญญัติส่งเสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย พ.ศ.2551 ได้ประกาศใช้ ทำให้มีการอธิบายความของการศึกษานอกระบบ และการศึกษาตามอัธยาศัยขึ้นใหม่ ดังปรากฎในมาตรา 4 แห่งพระราชบัญญัติ ดังนี้ “การศึกษานอกระบบ” หมายความว่า กิจกรรมการศึกษาที่มีกลุ่มเป้าหมายผู้รับบริการและวัตถุประสงค์ของการเรียนรู้ที่ชัดเจน มีรูปแบบ หลักสูตร วิธีการจัดและระยะเวลาเรียนหรือฝึกอบรมที่ยืดหยุ่นและหลากหลาย ตามสภาพความต้องการและศักยภาพในการเรียนรู้ของกลุ่มเป้าหมายนั้น และมีวิธีการวัดผลและประเมินผลการเรียนรู้ที่มีมาตรฐาน เพื่อรับคุณวุฒิทางการศึกษา หรือเพื่อจัดระดับผลการเรียนรู้ “การศึกษาตามอัธยาศัย” หมายความว่า กิจกรรมการเรียนรู้ในวิถีชีวิตประจำวันของบุคคลซึ่งบุคคลสามารถเลือกที่จะเรียนรู้ได้อย่างต่อเนื่องตลอดชีวิต ตามความสนใจ ความต้องการ โอกาส ความพร้อม และศักยภาพในการเรียนรู้ของแต่ละบุคคล จากสาระสำคัญในพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติฉบับ พ.ศ.2542 มาตราที่ 15 และจากพระราชบัญญัติส่งเสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย พ.ศ.2551 มาตราที่ 4 ได้ระบุชี้ชัดถึงรูปแบบการจัดการศึกษาของประเทศไทย มีอยู่ด้วยกัน 3 รูปแบบ คือ การศึกษาในระบบ การศึกษานอกระบบ และการศึกษาตามอัธยาศัย ซึ่งการศึกษาทั้ง 3 รูปแบบนี้ จะต้องมีความลื่นไหลต่อเนื่องกัน สามารถถ่ายโอนผลการเรียนระหว่างกันได้ ครอบคลุมการจัดและออกแบบระบบพฤติกรรม เทคนิควิธีการ การสื่อสาร การจัดสภาพแวดล้อม การจัดการเรียนการสอน และการประเมิน เทคโนโลยีเพื่อการศึกษา การผลิต การใช้การพัฒนาสื่อสารมวลชน (ได้แก่ สื่อสิ่งพิมพ์ วิทยุกระจายเสียง วิทยุโทรทัศน์) เทคโนโลยีสารสนเทศ ( คอมพิวเตอร์ อินเตอร์เน็ต มัลติมีเดีย) และโทรคมนาคม (โทรศัพท์ เครือข่ายโทรคมนาคม การสื่อสารอื่นๆ)และจากปัจจัยที่สำคัญในช่วงอีก 30 ปีข้างหน้า ประชากรวัยเรียนมีแนวโน้มจะลดลงอย่างต่อเนื่อง อันเป็นผลมาจาก การมีครอบครัวช้า การเกิดของประชากรลดน้อยลง ทำให้การศึกษาในสถานศึกษาจะค่อยๆลดลง การศึกษานอกสถานศึกษา โดยเฉพาะรูปแบบของการศึกษาตามอัธยาศัยที่หลากหลายประสมประสานกันและกัน เพื่อเติม เสริมความรู้ในการดำรงชีวิต จึงเป็นสิ่งจำเป็น ส่งผลต่อการเรียนรู้อย่างต่อเนื่อง ไม่ว่าจะเป็นการเพิ่มพูนความรู้ หรือทักษะในการทำงาน รวมถึงการส่งเสริมการดำรงชีวิต นำไปสู่สังคมของการศึกษาตลอดชีวิต (Life long education) ที่ยั่งยืนสืบไป ประชากรวัยเรียนในอนาคต พ.ศ. 2553 – 2583 หน่วยเป็น ล้านคน... ระดับการศึกษา 2553 2558 2563 2568 2573 2578 2583 ต่ำกว่า 3 ปี 2.3 2.2 2.1 1.9 1.8 1.7 1.6 ก่อนประถม (3-5 ปี) 2.6 2.3 2.2 2.0 1.9 1.8 1.6 ประถม (6-11 ปี) 5.5 5.1 4.5 4.3 4.0 3.7 3.5 ม.ต้น (12-14 ปี) 2.8 2.7 2.4 2.2 2.1 2.0 1.8 ม.ปลาย (15-17 ปี) 3.0 2.7 2.8 2.3 2.2 2.1 1.9 อุดมศึกษา (18-24 ปี) 7.0 6.8 6.3 6.2 5.4 5.1 4.8 สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล Institute for Population and Social Research, Mahidol University